Kelles-Krauzowa z Goldsteynów Maria Katarzyna (1873–1943), pianistka i działaczka Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Ur. 2 III w Grójcu w woj. warszawskim. Była najmłodszym z czworga dzieci lekarza wojskowego Józefa Goldsteyna i pianistki Kamili z Połomskich. Wczesne dzieciństwo spędziła we Włocławku, do gimnazjum uczęszczała w Radomiu w l. 1883–91. Na ławie szkolnej poznała przyszłego męża Kazimierza Kelles-Krauza. W l. 1892–4 uczęszczała do Konserwatorium Muzycznego w Warszawie (klasa fortepianu) i należała do postępowego Kółka Młodych. W lecie 1894 r. zaślubiła w Radomiu Kelles-Krauza i wyjechała z mężem do Paryża. Tu rozpoczęła studia medycyny, które porzuciła i wróciła do muzyki. W l. 1894–5 doskonaliła się w paryskiej Szkole Muzycznej pod kierunkiem pianisty Zygmunta Stojowskiego. W dn. 27 V 1897 r. wystąpiła w Paryżu z pierwszym i jedynym swym recitalem, pochlebnie przyjętym przez krytykę. Udzielała lekcji gry na fortepianie i studiowała jednocześnie historię sztuki w Collège Libre des Sciences Sociales w Paryżu, a w l. 1894–9 na Sorbonie. Paryski dom Krauzów był zawsze otwarty dla przyjeżdżających nielegalnie działaczy i pełen ideowej, emigracyjnej młodzieży studenckiej. Po przeniesieniu się z mężem i córką Janiną do Wiednia w r. 1901, kształciła się nadal jako pianistka w Konserwatorium, gdzie studiowała pod kierunkiem Teodora Leszetyckiego, Henryka Melcera i Ignacego Friedmana. Brała czynny udział w życiu politycznym męża i była członkiem PPS (brak źródłowego potwierdzenia współpracy publicystycznej K.-K-ej z „Gazetą Robotniczą”, pod pseud. A. Brońska). K.-K. wpłynęła również na zainteresowania swego męża historią sztuki, zwłaszcza w zakresie zagadnień muzycznych.

Po śmierci męża (1905) K.-K. przeniosła się do Zakopanego, a stamtąd do Lwowa, gdzie pracowała jako pedagog, udzielając lekcji gry na fortepianie (m. in. uczniem jej w l. 1912–4 był Tadeusz Sygietyński) oraz przedmiotów teoretycznych muzyki w Lwowskim Instytucie Muzycznym, ponadto uczyła w szkołach prywatnych. W tym okresie przetłumaczyła z francuskiego Paula Louisa „Dzieje socjalizmu we Francji do 1908 r. włącznie” (Kr. 1910). Prawie całą bibliotekę męża oddała bezinteresownie lwowskiemu Klubowi Postępowemu. Po rozłamie partii w r. 1906 opowiedziała się za Frakcją Rewolucyjną PPS, należała też do Strzelca. W r. 1915 zajęła się organizacją Ligi Kobiet (była członkiem Komisji Wykonawczej Naczelnego Zarządu Ligi Kobiet Naczelnego Komitetu Narodowego), a po jej rozwiązaniu w r. 1916 wstąpiła do Komitetu Obywatelskiego Polek. Przyczyniła się wydatnie do zorganizowania w r. 1915 ochronki dla dzieci (im. J. Piłsudskiego) we Lwowie. Jako uczestniczka 16-osobowej delegacji Lwowa, K.-K. wzięła udział w zjeździe Zjednoczonych Lig Galicji, Królestwa i Śląska w Warszawie (29–31 XII 1919). Została tam wybrana członkiem Zarządu Naczelnego Ligi Kobiet Polskich. W l. 1919–27 pracowała w komisji opieki społecznej i w komisji teatralnej jako radny Rady Miejskiej we Lwowie z ramienia PPS. Należąc do nielicznych wówczas kobiet-radnych, opublikowała na ten temat artykuł pt. Kobieta a samorząd w warszawskim piśmie „Kobieta Współczesna” (R. 3: 1929 nr 34).

K.-K. brała nadto aktywny udział w Związku Muzyków Pedagogów we Lwowie, w l. 1924–39 pełniła funkcję wiceprzewodniczącej Wydziału. Domagała się zreformowania szkolnictwa muzycznego (Reorganizacja szkolnictwa muzycznego, „Lwow. Wiad. Muzycz. i Liter.” R. 4: 1928 nr 12), unormowania kwalifikacji nauczycieli, świadczeń ubezpieczeniowych dla nauczycieli pracujących prywatnie oraz stosowania zasad umów zbiorowych. W wyniku swych starań uzyskała wprowadzenie w życie umowy z właścicielami muzycznych szkół prywatnych, przyznającej nauczycielstwu płatne urlopy wakacyjne. Dn. 25 IV 1930 r. została członkiem Państwowej Komisji Egzaminacyjnej nauczycieli muzyki. K. prowadziła w Sekcji Kobiet PPS zawodowe kursy oświatowe dla robotnic lwowskich. W l. 1927–36 była przewodniczącą lwowskiego oddziału Robotniczego Tow. Przyjaciół Dzieci. Zainicjowała tam m. in. «klub dziecięcy», półkolonie i pomoc w nauce oraz pogadanki pedagogiczno-społeczne i lekarskie dla rodziców. W r. 1936 należała ponadto do Komitetu Pomocy Bezrobotnym i Strajkującym oraz do Tow. Uniwersytetów Robotniczych. Była członkiem Komitetu Redakcyjnego „Lwowskich Wiadomości Muzycznych i Literackich” (1925–34) i członkiem Tow. Przyjaciół Muzyki. W r. 1930 nie przyjęła przyznanego jej Orderu Polonia Restituta. Istniał bowiem wtedy zakaz dla członków PPS przyjmowania odznaczeń państwowych. Zdecydowana postawa K.-K-ej, opowiadającej się za jednolitym frontem z komunistami, spowodowała wykluczenie jej z partii w r. 1936 wraz z tzw. grupą Jana Szczyrka. W l. 1939–41 pracowała jako pedagog w Państwowej Szkole Muzycznej, a po zajęciu Lwowa przez Niemców udzielała prywatnych lekcji muzyki. W swym mieszkaniu dawała schronienie komunistom i Żydom. Zmarła 26 I 1943 r. we Lwowie i została pochowana na cmentarzu Łyczakowskim.

Portret w: Limanowski B., Pamiętniki (1870–1907), W. 1958 II 593 – Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; – Próchnik A., Kobieta w polskim ruchu socjalistycznym, W. 1948; Żarnowska A., Kazimierz Kelles-Krauz (1872–1905), w: Kelles-Krauz K., Pisma wybrane, W. 1962 I s. IX–X; – List jednolitofrontowych działaczy PPS ze Lwowa, Oprac. W. Mroczkowski, J. Tomicki, „Z Pola Walki” R. 6: 1963 nr 4 s. 300–6, R. 7: 1964 nr 3 s. 272; Uchwały przyjęte na Zjeździe Zjednoczonych Lig Galicyi, Królestwa i Śląska, „Na Posterunku” (Kr.) R. 3: 1919 nr 1 s. 4–5; – Arch. Zakł. Hist. Partii: rkp. 305/VII/50 podteczka 6 (Korespondencja K.-K-ej z l. 1904–9); – Informacje Janiny Kelles-Krauz, Kazimiery Bańkowskiej, Janiny Diamand i Zofii Lissy oraz korespondencja w posiadaniu autora artykułu.

Wiesław Bieńkowski